U Campanili tortu di Pisa (o Campanile tortu di Pisa), ancu chjamatu simpliciamenti campanili tortu o torra di Pisa, hè u campanili di u cattidrali di Santa Maria Assunta, in a celebrissima piazza di u Domu di a quali hè u munimentu u più famosu par via di a so pindenza carattaristica, chì hè ancu u simbulu di a cità è un di i simbuli d'Italia.
Si tratta d'un campanili altu circa 56 metri (58,36 metri cunsidarendu u pianu di fundazioni), custruitu duranti dui seculi, trà u dodicesimu è u quattordicesimu seculu. Pisanti 14.453 tonni, ci pridumineghja a linia curva, incù ghjiri d'arcati cechi è sei piani di lughjetti. A so pindenza hè duvuta à un cidimentu di u tarrenu sottustanti chì era dighjà successu in i primi fasi di a custruzzioni.
L'inclinazioni di l'edifiziu misura oghji 3,97°, rispettu à l'assu virticali. A torra hè gistita da l'Opara di a Primaziali Pisana, impresa chì gistisci tutti i munumenti di a piazza di u Domu in Pisa. U campanili tortu hè statu prupostu com'è una di i setti maravigli di u mondu mudernu.
I travagli principiàni u 9 aostu 1173 (mentri l'annu 1174, sicondu u calindariu pisanu, in u quali l'annu principiava u 25 marzu). Com'è era di solitu à fà incù i fari è incù i custruzzioni aghjacenti à u mari in generali, i fundamenti funi lasciati à ripasà par un annu sanu. Parechji studii trà i più ricenti attribuiscini a paternità di u prugettu à Diotisalvi, chì à listessu periudu custruiti u battisteru. L'analugii trà i dui edifizii sò difatti numarosi, è in particulari u tipu di fundazioni. Altri autori sughjiriscini inveci Gherardi, mentri sicondu Vasari i travagli funi principiati da Bonanno Pisanu. A tesa di Vasari, oghji cunsidarata priva di fundamentu, fù inveci cunsidarata valida soprattuttu dopu à u ritruvamentu in a vicinanza di u campanili d'una petra tumbali cù u nomu di u Bonanno, murata in l'atriu di l'edifiziu.
I travagli ripresini in u 1275 sottu a vida di Ghjuvanni di Simonu è Ghjuvanni Pisanu, aghjunghjendu à a custruzzioni pricidenti altri trè piani. In u tentativu di riddrizzà a torra, i trè piani aghjunti tendini à incurvà si in sensu oppostu à a pindenza. U campanili fù cumplittatu à a mità di u seculu succissivu, aghjunghjendu a cella campanaria.
Dapoi a so custruzzioni u strapiombu hè crisciutu di manera impurtanta, ma in u corsu di i seculi ci sò stati ancu longhi periodi di stabilità o ancu di riduzzioni di a pindenza. In u corsu di l'Ottucentu u campanili subiti impurtanti ristauri, chì purtàni, par asempiu, à l'isulamentu di u basamentu di a torra. I travagli, effittuati sottu a dirizzioni di Lisandru Gherardesca, contribuitini à scartà difinitivamenti a tiuria, sustinuta da parechji studii di l'ebbica, chi u campanili saria statu cuncipitu pindenti dipoi a so urighjini.
Dapoi marzu 2008 a torra hà righjuntu u liveddu difinitivu di cunsulidamentu sottu u prufilu di l'inclinazioni, di 3,97°, incù un spustamentu à a cima di u campanili di guasi un mezu metru è 'ssu valori divaria firmà inalteratu par alminu altri 300 anni.
A torra fù chjusa à u publicu u 7 ghjinnaghju 1990 parchì l'inclinazioni era ghjunta à 4,50 metri è dunqua era divintatu cuncretu u risicu d'affundamentu. U campanili fù riapartu u 15 dicembri 2001 dopu ch'è l'inclinazioni fussi stata ridutta di 44 cm grazia à i travagli custati 53 miliardi di liri in tuttu.
A struttura di u campanili incurpureghja dui stanzi. Una à a basa di a torra, cunnisciuta com'è sala di u Pesciu, par via d'un bassurilievu chì raprisenta un pesciu. 'Ssa sala ùn hà micca suffittu, essendu di fattu u cavu di a torra. L'altra inveci hè a cella campanaria, à u settimu aneddu. Dilimitata da i mura di u camminamentu supranu, hè anch'edda à celi apartu è à u centru, par via di un'apartura, ed hè pussibuli à veda u pian tarrenu di a torra. Sò inoltri prisenti trè rampi di scali: un'inintarrotta da a basa fina à u sestu aneddu, ind'eddu si esci fora; una, più chjuca chì porta da u sestu aneddu à u settimu; infini una sempri più chjuca, chì porta da u settimu aneddu à a summità.
Hè citatu a torra di Pisa in a puisia U Duttori chì faci parti di i Puisii Ghjucosi di Paulu Matteiu di la Fuata:
Bench'eddu fussi u più famosu, u campanili di Santa Maria Assunta ùn hè micca l'unicu campanili tortu in Pisa: u solu custituitu par a maiò parti di rena è terra rossa hè causa di l'inclinazioni di altri dui torri campanarii, è dinò di parechji edifizii: u campanili di a ghjesgia di San Nicola, à l'estremità opposta di via Santa Maria, vicinu à u Lungarno, chì mostra un'inclinazioni di 2,5 gradi, è u campanili di a ghjesgia di San Micheli di i Scalzi (in stu casu ancu a ghjesgia hè pindenti), à mità strada di u viali di i Piaghji, chì hè inclinatu di 5 gradi.